बाळासाहेबांच्या खोलीत येताच राणूबाईने दरवाजा लावला व त्यांच्या पलंगाच्या शेजारी येऊन उभी राहिली.
“तुमच्या बंधुराजांचा निरोप आला आहे.” बायकोला आपादमस्तक न्याहाळत बाळासाहेब बोलले.
अपेक्षेप्रमाणे राणूबाईंचा चेहरा खुललापण क्षणभरच. वर उचलणारी त्यांची मान खाली गेली. तिने आपल्या भावना परत नियंत्रणात आणल्या.
खरेतर दुपारच्या अनुभवाने ती उत्साहित होऊन अंतःपुरात आली होती. कधी नव्हे ते आज दोनदा. केवळ या कल्पनेनेच तिच्या मांड्यांच्यामध्ये ओल जाणवू लागली होती पण. इथे आल्या आल्या बाळासाहेबांनी माहेरचा विषय काढताच तो झरा जागच्या जागी आटला.
“सुलतानाची त्यांच्यावर स्वारी होणार आहे. आमच्या मदतीची त्यांना गरज आहे. मदत मागत आहेत. काय करायचे म्हणता.” पत्नीच्या मनाचा अंदाज घेत बाळासाहेब म्हणाले.
“जी. जे तुम्हाला योग्य वाटेल.”
बायकोच्या या उत्तराने बाळासाहेब अगदी खुश झाले. ‘साली वांझ असली तरी पतिच्या हिताची आहे. भावाच्या नाही.’ आनंदाच्या भरात तिला जवळ घेण्याची त्यांना इच्छा झाली खरीपण तिच्या वांझपणाचा उल्लेख मनात येताच त्यांची विचारचक्रे त्या दृष्टीने चालू लागली.
“हे बघा. हे राजकारणी उत्तर आम्हांला नको आहे. तुमची खरी खुरी इच्छा काय असेल ते सांगा. कसलाही संकोच बाळगू नका. “
आपला अंदाज घेण्यासाठीच बाळासाहेब असे आडून आडून विचारत आहेत याची कल्पना राणूबाईला आली होती. तेव्हा तिने, “मी बाईमाणूस. मला काय तुमच्या राजकारणातील कळते. तुम्ही जे कराल ते बरोबरच असेल” असे म्हणत वेळ मारून नेण्याचा प्रयत्न केलापण आज बाळासाहेबांना सोक्षमोक्ष लावायचाच होता.
“हे बघा. सुलतानची स्वारी त्यांच्यावर होणार आहे. त्यांना आमच्या मदतीची गरज आहे. आणि ती मदत आम्ही देऊही. पण एका अटीवर. आणि ती अट तुम्हाला माहिती आहे. “
“हो. पण दादासाहेब त्याला राजी होणार नाहीत, हे तुम्हीही जाणता.” मध्येच बालासाहेबांना रोखत राणूबाई बोलून गेल्या व त्यांनी आपली जीभ चावली.
बाईमाणसाने असे मध्येच बोलणे आपल्या नवऱ्याला आवडत नाही याची त्यांना जाणीव झाली. आता स्वारी काय म्हणते या कल्पनेनेच त्यांचा जीव टांगणीला लागला.
“ठीक आहे. ते त्यांच्या हट्टावर कायम आहेत तर आम्हीही. ” बाळासाहेब शांत स्वरात बोलू लागले. तसे राणूबाईवर आणखी दडपण आले. कारण आपला नवरा जेव्हा अशा बाबतीत शांतपणे बोलतो तेव्हा नक्कीच त्यात काहीतरी गंभीर, आपल्याला अडचणीची बाब असते हे तिला अनुभवाने माहित झाले होते.
“त्यांनी उभारलेल्या झगड्यात आम्ही सामील होणे नाही. उलट सुलतानाच्या मदतीने आम्ही त्यांच्यावर चालून जाणार आहोत आणि. स्वहस्ताने त्याने शीर कापून हजरतांच्या चरणी अर्पण करणार आहोत.”
बाळासाहेबांचे शब्द कानी पडताच राणूबाईला अंगावर वीज पडल्यासारखे झाले. अचानक त्यांना हुंदका फुटला. तसे आपला आवाज चढवीत बाळासाहेब कडाडले, “रडायला काय झाले?” तसा राणूबाईच्या अश्रूंचा बांध फुटला.
हीच ती योग्य वेळ होती, जिची प्रतीक्षा बाळासाहेब मघापासून करत होते.
“हे बघा. जर तुम्हांला तुमच्या भावाच्या जीवाची इतकीच काळजी आहे तर उद्याच त्याला भेटायला जा. आणि त्यांना सांगा. जोवर ते त्यांचे पिढीजाद वतन आमच्या नावे करत नाहीत व. तुमच्या पोटी आम्हाला अपत्य लाभत नाही तोवर आम्ही त्यांच्या पक्षाला मिळणे नाही… तुमचे बंधुराज जर ऐकणार नाहीत तर तुम्हीही परत येण्याचे कष्ट घेण्याचे कारण नाही. तशीही वांझ बाई कितीही देखणी असली तरी आमच्या काय कामाची? खुशाल तुम्ही नवरा मेला म्हणून माहेरात राहू शकता.” इतके बोलून बाळासाहेब खोलीतून बाहेर पडले.
बाळासाहेबांचा प्रत्येक शब्दन शब्द जणू तोफगोळ्याप्रमाणे राणूबाईला वाटला. इकडे आड तिकडे विहीर अशी त्यांची गत झाली. आपल्या नवऱ्याला आपण संतान सुख देऊ शकत नाही याबद्दल तसेही त्यांना टोमणे खावे लागतच होते. त्यात आता नवऱ्याने राजकारण आणून उभे केले.
राणूबाईच्या माहेरचे वतन बळकावण्याचा देशमुख घराण्याचा उद्योग आज नव्हे तर गेल्या तीन पिढ्या सुरूच होता. यातून देशमुख आणि पाटील घराण्यात संघर्ष उद्भवून अनेक माणसे मारली गेली होती. तेव्हा राणूबाईच्या वडिलांनी पुढाकार घेत दोन घराण्यात नातेसंबंध प्रस्थापित करून हा लढा मिटवण्याचा प्रयत्न केला. परंतु आता तिच्या भावामुळे — आनंदरावाने चालवलेल्या बंडाळीमुळे हा संघर्ष पुन्हा एकदा उफाळण्याची चिन्हे दिसत होती. हा लढा मिटवण्याचा एकच मार्ग होता. तो म्हणजे आनंदरावाने पिढीजाद वतन देशमुखांना देणे.
‘. पण दादा याला तयार होईल का?’ राणूबाईच्या मनात प्रश्न उपस्थित झाला. शिवाय नवऱ्याने तिच्या वांझपणाचा उल्लेख करून तिकडून देखील तिची वाट अडवलेली.
शेवटी आपला संसार आता भावाच्या मदतीवरच अवलंबून असल्याचे तिच्या लक्षात आले व निमुटपणे आपली आसवे पुसत ती अंतःपुरातून बाहेर आली व दासींना दुसऱ्या दिवशी घुसडवाडीला जाण्याच्या सूचना देऊन आपल्या खोलीकडे वळाली.
घुसाडवाडीच्या बाहेर काही अंतरावर आनंदरावाच्या सैन्याच्या तळ पडला होता. लवकरच आनंदराव पाटलांची स्वारी सुलतानाच्या प्रदेशात होणार असल्याने लुटीला पुष्कळ वाव असल्यामुळे कित्येक हौशी तरूण या सैन्यात सहभागी होण्यास गर्दी करून राहिले होते. शिवाय छावणीत धंदा व्हावा म्हणून अनेक पेशाची लोकंही तिथे गोळा झालेली. नाही म्हटले तरी वीस पंचवीस हजार मनुष्य-प्राण्यांचा तिथे जमाव पडला होता.
छावणीच्या बरोबर मध्यभागी खासे आनंदराव पाटील यांचा तंबू उभारण्यात आला होता. ऊन्हाळ्याचे दिवस असल्याने तंबूच्या कनाती उघड्या ठेवून आतील छोट्याशा मंचकावर आनंदराव लोडाला टेकून बाहेरची वर्दळ बघत होते.
तंबूच्या प्रवेशद्वाराजवळ आनंदरावांच्या पथकातील काही माणसे एका अपरिचित व्यक्तीस घेऊन आली. तंबूवरील पहारेकऱ्यांनी त्यांना रोखले व सर्वांना निःशस्त्र करून आत पाठवले. मंचकावर बसून आनंदराव हे बघतच होते.
हा जमाव आत येताच कमरेत वाकला व सर्वांनी आनंदरावांना मुजरा केला. अगदी पकडून आणलेल्या व्यक्तीने देखील. हे पाहून आनंदरावांना आश्चर्य वाटले.
“कोण आपण? आणि इथे का येणे केलत?” आनंदरावांनी पकडून आणलेल्या इसमास प्रश्न केला.
“जी, मी खुपसवाडीहून आलो आहे. ताईसाहेबांचा निरोप घेऊन.” अदबीने झुकत कैदी इसम बोलला. तसे आनंदराव सावध झाले व त्यांनी आपल्या शिपायांना बाहेर जाण्याची आज्ञा करत तंबूची कनात बंद करण्याचा आदेश दिला.
हुकुमाप्रमाणे तंबूची कनात बंद झाल्यावर काही क्षण आनंदरावांनी कानोसा घेतला व हलक्या आवाजात विचारले, “काही खास बातमी.”
“जी. तशी खास नाही. ताईसाहेब आपल्या भेटीसाठी निघाल्या असून त्यांचा मुक्काम इथून एक मैलांवर आहे.” निरोप्याने बातमी देताच आनंदरावांनी त्याला जायची इशारत केली व तंबूत येरझारा घालत ते स्वतःशीच विचार करू लागले.
‘अचानक अशा ताईसाहेब आमच्या भेटीला का याव्यात? सुलतानाच्या स्वारीत आम्हांला येऊन मिळा म्हणून आपण कालच बाळासाहेबांना संदेश पाठवला होता. त्याचे तर उत्तर घेऊन आल्या नसतील ना? कि आणखी काही. पण दुसरे काय असणार?. अरे हो. विसरलोच होतो. बाळासाहेबांना आमचे वतन हवे आहे. कदाचित तीच अट त्यांनी टाकली असेल व तेच सांगायला ताईसाहेब येत आहेत… तसं असेल तर आपणच पुढे होऊन त्यांना भेटून त्यांची रवानगी करायला हवी.’ आनंदरावांचा विचार पक्का झाला व आवाज देऊन सेवकांना आत बोलावत बाहेर जाण्याची तयारी करण्याचे आदेश दिले.
घुसडवाडीपासून दोन मैल अंतरावर राणूबाईचा तळ पडला होता. संरक्षक म्हणून पंचवीस शिपाई आणि काही नोकर चाकर वगळता तळावर फारशी गर्दी नव्हती. एका डेरेदार लिंबाच्च्या झाडाची सावली बघून राणूबाईच्या मुक्कामाचा तंबू उभारण्यात आला होता. गडी माणसांचा आसपास वावर असल्याने तंबूच्या प्रवेशद्वारी जाळीचा पडदा टांगण्यात आला होता. ज्यामुळे हवा आतमध्ये खेळती राहील व बाहेरच्या व्यक्तीस आतील दृश्य दिसणार नाही. तसेच तंबूच्या प्रवेशद्वारी काही हत्यारी शिपाई असून आतल्या बाजूला चार पाच दासीही होत्या.
तंबूतील मंचकावर राणूबाई उगाचच पडून राहिली होती. घुसडवाडीला निरोप पाठवून बराच वेळ झाला होता. अजूनही निरोप्या परतला नव्हता. दादासाहेब वाडीतच आहेत कि बाहेर गेले? आणि जरी ते नसले तरी वहिनी आहेतच ना? मग त्यांनी तरी उलट निरोप पाठवत भेटीचे आमंत्रण द्यावे? काहीच कसे नाही.
विचारांनी राणूबाईचा जीव हैराण झाला होता. त्यात पतीचे शब्द तिच्या कानांत अजूनही घुमत होते. ‘वांझ.वांझ बाई.देखणी असली तरी.वांझ.’ असह्य होऊन राणूबाईने दोन्ही हात कानांवर ठेवले. तशा सोबतच्या दासी घाबरल्या व तिच्या भोवती गोळा झाल्या.
“काय झाले बाईसाहेब? तब्बेत बरी नाही का?” एका दासीने हिंमत करून तिला विचारले.
भोवताली दासींचे कोंडाळे जमा झाल्याची जाणीव होताच राणूबाईने कानावरील हात काढले व मनातील विचार लपवत एवढेच म्हणाली, “काही नाही. जरा ऊन्हाने डोके चढल्यासारखे वाटते.”
“मग वैद्यजींना बोलावू का?” एकीने विचारले.
“नको. काही गरज नाही. राहिल आपोआप. मला जरा सरबत करून आण. आणि हो. तो सखाराम अजून परतला कि नाही याची चौकशी करून मला कळवा.”
‘जी.’ म्हणत दोन तीन दासी तंबूतून बाहेर पडल्या व बाहेर एक मनुष्याकृती कमरेत वाकून उभा असल्याचे राणूबाईच्या दृष्टीस पडले.
“कोण आहे?’ राणूबाईने करड्या आवाजात विचारले.
“जी, सखाराम. बाईसाहेब.” अदबीने उत्तर आले.
“इतका उशीर का झाला? काही निरोप? भेट झाली कि नाही?” राणूबाईने प्रश्नांची सरबत्ती केली.
“जी, भेट झाली व खासे रावसाहेब आपल्या भेटीला येत असल्याचा निरोप घेऊनच मी इथे आलो आहे.”
“काय? दादासाहेब इथे येत आहेत?पण आम्हीच त्यांच्या भेटीला वाड्यावर येत असल्याचे का सांगितले नाहीस?”
“जी, सरकारस्वारी मोहिमेवर असून लष्करात त्यांचा तळ होता. म्हणून बहुधा ते आपल्या भेटीस येत आहेत.”
“अस्स. ठीक आहे. त्यांच्या स्वागताची तयारी करण्याचे निर्देश द्या. तोवर आम्ही आलोच.” राणूबाईची आज्ञा म्हणजे संभाषणाचा शेवट होता, हे ओळखून सखाराम मुजरा करून तिथून सटकला.
