दादासाहेब भेटीला येणार म्हटल्यावर राणूबाईने आवरायला सुरवात केली. आईन्यात बघून तिने केस नीट करण्याची दासीला आज्ञा केली. ठेवणीतील दागिने काढण्याचा हुकूम दुसऱ्या सेविकेला दिला. अंगावरील लुगडे ठीक आहे कि दुसरे घालावे असे तिसऱ्या दासीला विचारून पाहिले.
एकूण भावाच्या भेटीची वार्ता ऐकून तिच्या मनाची विलक्षण तारांबळ उडून गेली. शेवटी किती झाले तरी तिचा तो मोठा भाऊ होता. आणि विशेष म्हणजे बऱ्याच वर्षांनी त्यांच्या भेटीचा योग जुळून आला होता. शेवटची भेट त्याच्या मुलाच्या बारशाच्या वेळी झालेली. तीदेखील चार सालामागे. त्यावर आज प्रथम. त्यामुळे तिच्या उत्साहाला उधाण आले होते.
भरधाव वेगाने घोडी फेकत आनंदरावाने राणूबाईचा तळ गाठला. तळावर पोहोचताच त्याने मुख्य तंबूपासून काही अंतरावर आपला घोडा रोखला व खाली उतरला. पाठोपाठ त्याच्या सोबतचे दहा स्वार देखील घोड्यावरून खाली आले. आपल्या अंगरक्षकांसह तो थेट राणूबाईच्या तंबूकडे चालला असता वाटेत सखाराम त्याला सामोरा आला व भेटीकरता उभारलेल्या तंबूकडे घेऊन गेला.
इकडे आनंदराव आल्याची वार्ता मिळताच लगबगीने राणूबाई तंबूच्या प्रवेशद्वारी आणून ठेवलेल्या पालखीत बसली व भोयांनी पालखी उचलून पाच पन्नास पावलांवरील भेटीच्या तंबूजवळ ठेवली. तिथे तंबूच्या प्रवेशद्वाराच्या बाजूने पालखीतून उतरून राणूबाई आता प्रवेशली.
आत तंबूमध्ये आनंदराव एकटाच उभा होता. भोयांची चाहूल लागताच तो तंबूच्या प्रवेशद्वाराकडे बघत उभा राहिला. काही क्षणांतच डौलदार पावले टाकीत राणूबाईची मूर्ती आत येताना दिसली तशी त्याच्या काळजात कळ उठली.
‘आपल्या बायकोचीपण चाल अशीच असती तर.’ त्याच्या मुलाच्या बारशाला आल्यापासून आपल्या धाकट्या बहिणीची चाल त्याच्या मनात रूतून बसली होती.
निसर्गाने शक्य तितके उत्तान सदरात मोडणारे सौंदर्य राणूबाईला दिले होते. तिची उंची बेताची असली तरी ती अंगाने भरलेली होती. तिची छाती प्रथमदर्शनीच कोणाचेही लक्ष वेधून घेणारी होती. शिवाय घट्ट नेसलेल्या लुगड्याच्या कासोट्यातून दृश्यमान होणारे तिचे नितंब. आह्ह्हाहा. जणू काही दोन कलिंगडेच आहेत असे वाटायचे.
तशी आनंदरावाची बायकोही काही कमी देखणी नव्हती. पण तिच्यात तो भरगच्चपणा नव्हता जो राणूबाईच्या देहात सामावला होता.
आपल्याच विचारचक्रात आनंदराव मग्न असतना राणूबाई पुढे आली व भावाच्या पाया पडण्यासाठी खाली वाकली. त्यावेळी क्षणभर का होईना आनंदरावाची नजर तिच्या छातीवरील पदराआड दडलेल्या कबुतरांकडे गेले…’इतके भरगच्च. पण प्यायला कोणी नाही. एक बाळासाहेब सोडले तर.’
बाळासाहेबांचा विचार मनात येताच स्वारी भानावर आली व पाया पडण्यासाठी खाली वाकलेल्या बहिणीच्या डोक्यावर हात ठेवून ‘अखंड सौभाग्यवती भव ‘ आशीर्वाद देऊन मोकळी झाली.
त्यानंतर उभयता समोरासमोर ठेवलेल्या बैठकीच्या आसनांवर स्थानापन्न झाले.
“बोला. आज इतक्या दिवसांनी कशी आठवण झाली आमची.” आनंदरावाने थेट मुद्द्याला हात घातला.
“झाली अशीच. म्हटले फार दिवस झाले. माहेरपणाला एकदा जाऊन यावे.” राणूबाईने औपचारिक उत्तर दिले.
“तिकडे सगळे व्यवस्थित ना? आणि आमचे दाजीसाहेब काय म्हणत आहेत.”
“सगळे ठीक आहेत. त्यांचीही मर्जी प्रसन्न आहे. आमच्या वहिनी व भाचे कसे आहेत?”
“उत्तम. म्हणजे आम्ही जुळवून आणलेला घाट यशस्वी होत आहे म्हणायचा तर.” आनंदरावाने थेट राजकारणी बोलण्यास हात घातला तशी राणूबाई चपापली. तिच्या चेहऱ्याचा रंग उडाला, ते आनंदरावाच्या लक्षात आले व हा विषय टाळण्यासाठी त्याने मग थोडावेळ इकडची तिकडची बोलणी केली.
बहिण-भावाची औपचारिक बोलणी चालू असतानाच दास्या आत आल्या व त्यांनी सरबत तसेच फराळाची ताटे मेजावर ठेऊन बाहेर गेल्या. एकापेक्षा एक अशा अंगापिंडाने भरलेल्या दास्यांना पाठमोरे न्याहाळत आनंदरावाने सरबताचा पेला हाती घेतला. राणूबाईची नजर आपल्या भावाकडे होतीच. ‘शेवटी पुरूष इकडून तिकडे सारखेच.’ म्हणत तिनेही एक सरबताचा पेला उचलला.
“दादासाहेब. आम्ही आपल्याकडे एका. नाजूक.राजकारणी.कामासाठी आलो आहोत.” सरबताचे घुटके घेत राणूबाई म्हणाली.
“आम्हांला माहिती आहे ते. कालच आम्ही दाजीसाहेबांना निरोप दिला होता.” सावरून बसत आनंदराव बोलला.
“त्याच संदर्भात आम्ही आलो आहोत. पण.”
“पण काय ताईसाहेब?” राणूबाईने बोलणे अर्धवट सोडल्यावर आनंदरावाने अधिरतेने विचारले.
“दादासाहेब. तुम्हांला आठवते का. आपण लहानपणी घोड्याची दौड करायचो आणि त्यात तुम्ही नेहमी हरायचा ते.” राणूबाईने अचानक विषय बदलल्याने प्रथम आनंदराव गोंधळला. पण नंतर त्याच्या लक्षात आले तसा तो देखील सावरून म्हणाला, “हो.हो.हो. म्हणजे काय? न आठवायला काय झाले? अगदी चार सालांमागे तुम्ही आला होता तेव्हाही आपण एक दौड केली होती… पण त्यावेळी तुम्ही हरला होता ताईसाहेब.”
“आम्ही हरलो नव्हतो काय.”
“मग.”
“आम्ही तुम्हांला जिंकून दिले होते. बारशाची भेट म्हणून.” थोड्या खेळकर आणि नाटकी अंदाजात राणूबाई बोलली.
“अस्से काय. मग त्यापूर्वी आम्हीही हरलो नव्हतो.तर लहान बहिणीला जिंकून देत होतो.” आनंदरावाने राणूबाईवर कडी केली. तशी ती आव्हानात्मक स्वरात म्हणाली, “मग होऊन जाऊ द्या फैसला?”
“आत्ता?”
“हो. मग कधी?”
“अहो पण.”
“हे बघा दादासाहेब. पण नाही बिन नाही. कसलीही दयामाया न दाखवता आज आपण दौडीची शर्यत लावायची.” राणूबाई निग्रहपूर्वक बोलली. त्यावर आनंदरावास आक्षेप घेण्यास वावच मिळाला नाही. त्याने संमती दर्शक मान डोलवली व राणूबाईने सेविकांना आवाज देत दौडीसाठी घोडी तयार ठेवण्याची आज्ञा देत पोषाख बदलण्यासाठी ती आपल्या तंबूत निघून गेली.
लुगड्याचा घट्ट कासोटा मारून राणूबाई घोडीवर स्वार होऊन आनंदराव जिथे स्वार होऊन तिची वाट बघत होता तिथे आली. तिच्याकडे एक दृष्टीक्षेप टाकत आनंदराव म्हणाला, “ताईसाहेब, बोला. कुठवर दौड करायची?”
“जिथवर आपण शेवटची दौड केली होती.”
राणूबाईच्या उत्तराने आनंदराव क्षणभर चमकला. खरेतर त्याची इच्छा नसतानाही तो प्रसंग त्याच्या नजरेसमोर तरळून गेला व त्याच्या मनात चलबिचल निर्माण झाली. काही क्षण स्वतःशीच विचार करून तो बोलला, “ठीक आहे. माझ्यासोबत हे शिपाई राहतील. तुम्ही कोणाला सोबत घेणार आहात का?”
“सोबत कशाला? तुमच्या रक्षणाला मी आहे आणि माझ्या तुम्ही… का घुसडवाडीच्या पाटलांचा दरारा पूर्वीसारखा राहिला नाही म्हणायचा.”
मुद्दामहून राणूबाई खोचक बोललीपण घाव वर्मी लागला. बिथरून जाऊन काहीशा घुश्श्यानेच आनंदराव उद्गारला, “खुपसवाडीच्या देशमुखांनी आमच्या दराऱ्याची मोजमाप काढू नयेत. हवेतर त्यांच्या सोबतीसाठी त्या स्वतःच्या दासींना घेऊ शकतात. बाकी, खुद्द सरकारस्वारी असताना चोर चिलटांचे भय बाळगायचे काही कारण नाही.”
“आम्हीही तेच म्हणतोय दादासाहेब. ” मध्येच रंग बदलत राणू म्हणाली, ” दोन दोन खाशा स्वाऱ्या असताना सोबत हि ढालाइत मंडळी का बाळगावी?”
यावर आनंदराव काहीच बोलला नाही. त्याने फक्त दौडीकरता सज्ज राहण्याची इशारत केली. तशी मांड आवळून व लगाम खेचून राणूबाई तयार झाली. राणूबाईची एक सेविका हातात बावटा घेऊन एका बाजूला उभी राहिली व दोन्ही स्वारांना ‘हुश्शार.’ होण्याचा इशारा देऊन तिने बावटा खाली टाकला त्याबरोबर दोघांनी घोड्याला टाच देऊन लगाम सैल सोडला.
काही क्षणांतच दोन्ही सरकार स्वाऱ्या धुळीचे लोट उडवीत दिसेनाशा झाल्या.
साधारण मैलभर अन्तरावर शर्यत संपण्याचे ठिकाण येताच आनंदरावाच्या मनाची चलबिचल होऊ लागली. आतापर्यंत त्याचे सर्व लक्ष शर्यत जिंकण्याकडे केंद्रित झाल्याने राणूबाईपेक्षा काही अंतर पुढे त्याचा घोडा दौडत होता. परंतु जसजसे त्याचे मन अस्वस्थ होऊ लागले तसतसा त्याच्या घोड्याचा वेगही मंदावू लागला व एका बेसावध क्षणी राणूबाई त्याला मागे टाकून पुढे निघून गेली.
आनंदरावाच्या बाजूने जाताना राणूबाई मुद्दाम मोठ्याने ओरडली, “दादासाहेब. आम्ही जिंकलो.”
तसा आनंदराव भानावर आला व त्याने घोड्याच्या पोटावर टाच मारली. परंतु तोवर बराच उशीर झाला होता व खुणेच्या झाडाजवळ राणूबाई पोहोचली होती.
राणूबाईजवळ जात घोडा थांबवून आनंदरावाने घोड्यावरून खाली उडी मारली व तिच्यापुढे हात बांधून उभे राहत तो म्हणाला, “ताईसाहेब. आपण शर्यत जिंकली. बोला. बक्षीस म्हणून तुम्हांला काय पाहिजे.”
“आम्ही मागू ते द्याल.” गूढ स्वरात राणूबाई उद्गारली. त्या आवाजाने आनंदरावही मनातून चपापून गेला खरापण क्षत्रियधर्मास जागून म्हणाला, “मागून तर बघा. आमचा प्राण देखील आम्ही देऊ.”
“त्याची आवश्यकता नाही दादासाहेब.” घोडीवरून खाली उतरत राणूबाई म्हणाली. “. पण दादा. मला एक सांगा.”
“काय?”
“सर्व रस्त्यात तुम्ही माझ्या पुढे होता. पण अगदी ऐन वेळेला तुमच्या स्वारीचा वेग कसा काय मंदावला? आम्ही जेव्हा तुमच्या बाजूने गेलो तेव्हा तुमचे लक्ष दौडीकडे अजिबात नव्हते. असे का?”
“जी काही नाही. असेच.” राणूबाईची नजर टाळत आनंदराव म्हणाला खरापण त्याच्या मनातील खळबळ राणूबाईच्या भेदक नजरेपासून लपली नाही.
“काही नाही कि. आम्हाला सांगायचे नाही?”
“जी तसं काही नाही. पण. ” राणूबाईच्या प्रश्नावर आनंदराव गडबडला.
“पण काय?. दादासाहेब. आमचे माहेरपण आमच्याशी बोलताना राजकारण करू लागले असे समजायचे का?” राणूबाईचा स्वर दुखरा होता.
“ताईसाहेब अशी भलती शंका मनात देखील आणू नका.” आनंदराव भावनावेगाने बोलला.
“मग तुम्ही आमच्यापासून लपवत काय आहात?”
“काही नाही. हेच आपले मोहिमेचे विचार मनात आले.आणि.” आनंदरावाच्या आवाजातील पोकळपणा त्याच्या विधानाची सत्यता स्पष्ट करत होता. आपल्या भावाला अधिक छेडणे योग्य नाही जाणून राणूबाईने विषय बदलला.
“दादासाहेब. मोहिमा तर चालूच राहणार. त्यात तुम्ही यशही प्राप्त कराल. पण.”
“पण काय.”
“तुमची जी अपेक्षा आहे. तुमच्या दाजींनी यात सहभागी व्हावे. ती पूर्ण नाही होणार.”
“पण का? त्यांना हव्या त्या लेखी सनदा देण्यास आम्ही आजही तयार आहोत. मग तरीही त्यांचा नकार का?”
“दादासाहेब. तुमचं राजकारण आम्हाला कळत नाही. पण एक आहे. ते म्हणजे खुपसवाडीची फौज सुलतानच्या स्वारीत सहभागी होऊन तुमच्याविरूद्ध चाल करून येणार आहे आणि.”
“आणि काय?” आनंदरावाच्या आवाजात विषाद आणि उत्सुकता होती.
“आणि. ह्यांनी तुम्हाला धरून नेण्याचा विडा उचलला आहे.” इतके बोलून राणूबाईने पदर तोंडाला लावला.
