धुराने ते घर भरले होते मातिच्या चुलीवर ठेवलेल्या लोखंडी तव्यावर ती भाकरी होती. तिच्या कृतीकडे पहिले कि असे वाटत होते कि एखादे यंत्र आपले काम एकदम सफाईदार पने करत आहे. परातीत पिठाचे गोळे ठेवून ती भाकर्या थापत होती. या दरम्यान, ती कधी चुलीत लाकूड ठेवे, कधी काढून टाके ज्यामुळे चुलीत भडकणारी आग कमी जास्त होत असे. चुलीतून उठणार्या धुरामुळे तिच्या डोळ्यातून अश्रूही सतत वाहत होते. बरं आज तिच्या या अश्रूंना आणखी एक कारण होतं. भाकरी थापताना आणि भाजत असताना ती तिच्या मनांत मुलीच्या लग्नाची गाणी गुणगुणत होती.
बेटी म्हणजे दुसर्या घरच धन आणि आमच्या सारख्या गरिबासाठी ते एक ओझ, तिच्या मनात असे विचार सुरू असतानाच तिच्या डोळ्यातून एक मोठा अश्रू भाकरीवर पडला आणि भाकरीचा आकार विकृत झाला. तीने धीराने त्या भाकरीचा पुन्हा गोळा केला आणि परत थापायला सुरूवात केली.
ते पाहून यमुना तिच्या शेजारी बसली आणि म्हणाली, “बाई, का रडतेय?”
यमुना आपल्या आईला बाई म्हणत असे.
“रडत नाही पोरी. उलसक लाकूड कच्चय म्हणून धुराडं जातया डोळ्यात” बाई तिला म्हणाली
“नाही बाई, तू आमच्यापासून काहीतरी लपवतेस? सांग रडायला काय झालं?” यमुनाने विचारले
“पोरी हे आनंदाचे अश्रू हाय!” असे म्हणत बाई पुन्हा रडू लागली.
“बाई, तू अशी रडलीस तर मी लग्न करणार नाही.” बाईच्या गळ्यात हात घालत यमुना म्हणाली.
बाईच्या ओठांवर मंद हसू उमटले.
“पोर हि परक्याचे धन असतंय, हीच जगाची रीत हाय. माझ्या माय अन बा न पण काळजावर धोंडा ठेऊन मला सासरी धाडलं होत.” बाई यमुनाला समजावत बोलली
हे बोलताना बाईचा कंठ दाटून आला. ती गरीब बाई आपल्या मुलीला काय सांगेल की ती ज्या लग्नाचे स्वप्न पाहत आहे ते कदाचित तकलादु आहे. तारूण्याच्या वळणावर असलेल्या यमुनाला कुठे माहीत होतं की तिची आई तिच्या लग्नाच्या सुखाने नाही तर दुःखाने रडत होती. बाई अन तिचा नवरा काळजावर दगड ठेवून हा निर्णय घेत होते, हे त्या निष्पाप मुलीला कसे समजावायचे. एकीकडे तिची मोठी मुलगी, तर दुसरीकडे हि धाकटी. जिथे ह्या लग्नामुळे एकीचे जीवन समृद्ध होणार होते, परंतु त्यासाठ तिला एकीच्या जीवनाचा बळी द्यावा लागत होता. मनातून ती देवाचा धावा करत होती ‘देवा असा दिवस कोणत्याही शत्रूला पण दाखवू नको’
यमुनेच्या मोठ्या बहिणीचा (दीदी)रंग थोडा सावळाच होता परंतु शरीराची ठेवणं आकर्षक अशी होती. तिच्याकडे पहिले तरी कोणीही आकर्षित होईल अशी रूपवती होती ती. यामुळे दाजी तिला एकटे कधीच सोडत नसत. जेव्हा ती माहेरी येई तेव्हां देखील दाजी तिच्यासोबत येत आणि जाताना तिला परत घेऊन जात असत. त्यांच्या लग्नाला सात वर्षं झाली होती, पण दिदिची कुस अजूनही उजवली नव्हती. कदाचित त्यामुळेच ती आता माहेरी जास्त येत नव्हती. या वर्षी तर ती आलीच नव्हती. तिच्या निपुत्रिक असण्याला तोंडावर कुणी काही बोललं तर ते तिला सहन होत नसे. म्हणूनच आता फक्त दाजी येत असे.
आजकाल यमुनाच्या दाजीचे घरी येणं जाण खूप वाढलं होतं. तो आल्यावर यमुनासाठी कपडे, चप्पल, बांगड्या, लाली अश्या वस्तु घेऊन येई. अशा भेटवस्तू मिळाल्याने तिला खूप आनंद होत असे, यमुनेला असे खुश होताना बघून दाजी पण खुश होई. कधी कधी तो तिचा हात धरून तिला जवळ बसवत असे.
अश्याच एका दिवशी, दाजी घरी आला होता. यमुना नेमकी शेतातून हिरवी भाजी तोडून परत आली होती, तेव्हा तिने ऐकले की बाई, बा आणि दाजी तिच्या लग्नाबद्दल बोलत आहेत. यमुना हे ऐकून संकोचाने लाजली व आत गेली.
तिच्या मोठ्या बहिणीचे दाजीशी लग्न झाले तेव्हा यमुना शाळकरी पोरच होती आणि दाजीचा धाकटा भाऊ योगेश हा तिच्यापेक्षा थोडा मोठा होता. दोघेही एकाच कॉलेजमध्ये शिकत होते कारण आजूबाजूच्या चार-पाच गावात अकरावी बारावीसाठी तेवढे एकमेव कॉलेज होते.
योगेशने कॉलेजमध्ये असताना एक-दोनदा यमुना हात धरला होता.
“याबद्दल बाईला कळले तर ती मला मारेल” हात पकडल्या नंतर यमुनाने त्याला उद्देशुन म्हंटले होते.
“ठीक आहे! मी तुला लग्न करून नेलं तर, मग नाही ना मारणार बाई तुला?” योगेश आत्मविश्वासाने म्हणाला.
त्याच्या या बोलण्या नंतर यमुना शरमली अन म्हणाली “मग नाही मारणार बाई मला”
शरमेने तिचा रंग फुलासारखा गुलाबी झाला होता. यमुना हि होतीच गोरी तिचा रंग एकदम गुलाबी फुलासारखा होता. तिच्या जन्मानंतर बाई अन बाला तिचे नाव गुलाबो ठेवायचे होते. पण पंडितजींच्या सल्ल्याने तिचे नाव यमुना ठेवण्यात आले. तरीही, बाई तिला कधी कधी प्रेमाने गुलाबो म्हणत असे. सुंदर आकर्षक चेहरा, सडसडीत असे नाक, मोठे डोळे, आखीव बांधा अशी देखणी होती यमुना, तिला पाहून गावातील सर्वजण म्हणत की यमुना खूप भाग्यवान आहे. परंतु हे खरंच होते यमुना खूप भाग्यवान होतीच, ज्या वर्षी तिचा जन्म झाला, त्या वर्षी त्यांच्या शेतात पीकही भरपूर आले. तिच्या जन्मानंतर दोन वर्षांनी तिच्या धाकट्या भावाचाही जन्म झाला. आणि आता तर तिच्यासाठी वर शोधायचीही गरज नव्हती! लग्नाचा प्रस्तावच त्यांच्या घरी चालून आला होता.
त्या दिवशी कॉलेजातून परत आल्यावर यमुना बाईला म्हणाली, “बाई, दाजीचा भाऊ माझ्याशी लग्न करायच म्हणत होता.”
बाई तिच्याकडे पाहताच राहिली “काय म्हणतेस गुलाबो?”
“हो बाई, खरं आहे.” यमुना म्हणाली
थोडा वेळ विचार करून बाई तिला बोलली, “उद्या योगेशला सांग की. बाईने त्याला घरी बोलावले आहे.”
“ठीक आहे बाई.” यमुना म्हणाली
दुसर्या दिवशी शाळा सुटल्यावर योगेश यमुनाच्या घरी पोहोचला तेव्हा बाई म्हणाल्या, “योगेशराव काय ऐकतेय मी, आमचं जावई व्हायचे म्हणतास व्हय.”
योगेश थोडा संकोचला, परंतु सावरून आत्मविश्वासाने म्हणाला “बरोबर ऐकले बाई तुम्ही, काही चुकले का?”
“काय पण चूक नाही, आम्हांस ख़ुशी होईल आमची दुसरी पोर पण तुमच्या घरात गेली तर, पण?” बाई बोलता बोलता थांबली
“बाई, मग काही काळजी वाटते का?” योगेशने उत्साहाने विचारले.
“काळजी नाही वाटत काही, परंतु लग्नाआधी समाज निंदेची भीती वाटते.” बाई काळजीने बोलली.
“मग लग्नचा प्रस्ताव घेऊन बाला घरी पाठवा ना बाई” योगेश म्हणाला
“बराबर हाय तुझ, पण आधी यमुनाची बारावी होऊ दे. आणि तू सुद्धा पुढचं कॉलीज कर, तुमच दोघाच वय तो पतूस्तर बराबर व्हईल कि” बाई म्हणाली.
“ठीक आहे बाई, तोपर्यंत मी देखील तुमच्या मुलीचा हात धरणार नाही. पण बघण्यावर काही बंधन नाही ना?” योगेशने शांतपणे विचारले.
त्यांच्या निरागसतेवर बाईच्या चेहर्यावर हास्य उमटले आनत म्हणाली ” व्हय रे बाळा”
योगेशच्या बारावी नंतर त्याने तालुक्याला मोठ्या कॉलेजमध्ये ऍडमिशन घेतले, तो आता तालुक्याला राहत असे. बाई आणि बाकडून परवानगी मिळाल्यानंतर यमुनाने योगेशला पती म्हणून मनोमन स्वीकारले होते. तीने दर सोमवारी उपवास सुरू केला. आता ती कॉलेजात जाण्यापूर्वी दर सोमवारी भोलेनाथ मंदिरात जायची.
तालुक्याला जाण्यापूर्वी योगेश तिला एकदा मंदिरात भेटला यमुनेच्या कपाळावर टिळा पाहून योगेश हसला आणि म्हणाला, “तु देवाकडे काय मागितले?”
“मी फक्त तुला मिळवण्यासाठी येथे येऊन प्रार्थना करत आहे.”यमुना लाजत म्हणाली.
“तू काळजी करू नकोस. फक्त एक दोन वर्षांची गोष्ट आहे.” योगेश म्हणाला
“चालेल, मग तोपर्यंत काय? कोणाचा चेहरा बघून दिवस घालवु?” यमुनेने विचारले.
“तु काळजी का करतेस? जर तू भगवान भोलेनाथांना माझ्यासाठी विचारले असेल तर ते नक्कीच काहीतरी मार्ग काढतील” योगेश अगदी सहज म्हणाला.
“म्हणजे मी समजले नाही?” यमुना त्याला म्हणाली
“मी तुला भेटायला दर सोमवारी येथे मंदिरात येत जाईल.” योगेशने वचन दिले.
“खरं बोलतोयस?, की थट्टा करतोयस माझी?” यमुना म्हणाली.
“हा माझा शब्द आहे, मी द सोमवारी नक्की ये जाईल” योगेश म्हणाला आणि पुढे बोलला “जास्त आठवण झालं तर कॉलेजला पण येण्यावर कोणतेही बंधन नाही. भेटावंसं वाटेल तेव्हा मी येईन, बाई म्हणाल्या आहेतच की बघण्यावर बंधन नाही म्हणून.”
“माझी इच्छा झाली तर तुला बघण्याची?” यमुना स्वतःची जीभ चावत बोलली.
“तर मग निरोप पाठव मी नक्की ये जाईल” योगेश हसत म्हणाला.
यमुने प्रमाणे योगेशही दर सोमवारी फळे, फुले, बेलची पाने आणि दूध घेऊन भोलेनाथाच्या मंदिरात पोहोचायचा. एक-दोन सोमवारपर्यंत ते ठीक चालले, पण त्यानंतर मंदिराच्या पंडितजींना त्यांचे मनसुबे उलगडले. एकदा त्यांनी योगेशला विचारले “तुमच्या गावात मंदिर नाही का बाळा?”
“मंदिर आहे गुरूजी. पण ते जागृत नाही.” असे म्हणत योगेशने दक्षिणा ठेवून पंडितजींच्या पायाला स्पर्श केला.
“तुला आशीर्वाद आहे बेटा, तुझी इच्छा पूर्ण होईल.” असे म्हणत पंडितजींनी डोक्यावर हात ठेवला व पुढे म्हणाले ” पण सांभाळ बाळा, ही कुणाच्या तरी सन्मानाची गोष्ट आहे.”
त्या घटनेनंतर योगेश पुन्हा मंदिरात गेला नाही. पण कधीतरी तो यमुनेच्या कॉलेजला जायचा. कॉलेज सुटायच्या टाईमला गर्दीत कोण कोणाकडे पाहते हे कळायचे नाही. यमुना आणि योगेश दोघेही एकमेकांकडे मनापासून बघायचे, एकमेकांकडे बघून हसायचे.
यमुना अकरावी पास झाल्यावर दाजीने तिच्या लग्नाचा मुद्दा उपस्थित केला. पण बाई आणि बानी लग्न यमुनेच्या बारावी नंतर म्हणत ती गोष्ट टाळली होती. पण आता तिची बारावीची परीक्षा संपत आल्याने तिच्या दाजींनी जिद्दच पकडली.
यमुनेने त्यांच्या गोष्टी थोड्या थोड्या ऐकल्या होत्या… दाजी म्हणत होते की यमुनाचं पहिले मूल हे तिच्या बहिणीची कुस भरेल.
पुढे ऐकण्यासाठी ती तिथे थांबू शकली नाही. हे ऐकून यमुना शरमेने लाल झाली अन लाजत, ती त्या घराच्या अंगणात एकांताकडे निघाली, जिथे ती स्वतःच्या विचारत हरवली जाई.
‘बरॊबर आहे दाजींचे ‘माय मरो, मावशी जगो’ अशी जुनी म्हण आहेच कि, मावशीचे प्रेम आईसारखे असते. जरी दीदी काकू झाली तरी ती मावशीच असेल. मला होणारे ते मूल कमी भाग्यवान नसेल. त्याला दोन आई मिळतील किती नशीबावन असेल ते असा विचार करून यमुनेच्या चेहर्यावर समाधाना बरोबरच आनंदाचे भावही उमटत असे’
आता यमुनेच्या लग्नाला फक्त एक आठवडा उरला होता, पण तिची मोठी बहीण अजून आली नव्हती.
“बाई दीदि कधी येणार आहे? तिच्या शिवाय सर्व आनंद अपुरा वाटतो.” यमुनेने विचारले.
“येईल ती, गुलाबो, लवकरच येईल. तिला तिकडचं पण पाहावं लागत ना.” बाई तिला म्हणाली
“हो बाई.” यमुना बोलली
यमुनेने पाहिले की आज बाईला रोट्या लाटण्यासाठी खूप मेहनत करावी लागली. तिच्या डोळ्यातून सतत अश्रू पडत होते. स्वतःची करमणूक करण्यासाठी ती लग्नाचे गाणे गुणगुणत होती. बाईचा हा स्वर यमुनालाही अंतर्बाह्य भिजवून टाकणारा होता.
“बाई तू आणि बा माझ्या लग्नामुळे फार दुःखी नाहीत ना ” यमुना म्हणाली, पुढे ती बोलली “बाई, आम्ही महिन्यातून दोनदा येत जाऊ”
“ठीक आहे, गुलाबो” बाईने हसून तिच्या गालाला स्पर्श केला. जणू त्याचं सारं प्रेम त्या स्पर्शात सामावलं होतं. आता यमुनाचे मन थोडे हलके झाले.
“बरं, मग मामा का आला नाही? तुझं त्यांच्याशी भांडण झालंय का?” यमुनेने विचारले.
“नाही पोरी भांडण नाही झाले, लग्नाआधी येईल बोलला तो” बाई म्हणाली.
“माहित नाही पण हे असले कसलं लग्न आहे माझे. कोणीच आनंदी नाही? पाच दिवस राहिलेत, पण दीदी किंवा मामा दोघेही आले नाहीत.” यमुना नाराजीने बोलली
“दोघे पण येतील तू तुझं मन का लहान करत आहेस? आता कापणीची वेळ हाय.घराबाहेर पडायले अडचण येत असतंय.” बाईने समजावणीच्या सुरात सांगितले.
“मग पुढली तारीख का नाही काढली?, पत्रिका पन नाही छापली?” यमुना म्हणाली
यावर बाई काहीच बोलली नाही ती पुन्हा गाणे म्हणू लागली.
दीदींच्या लग्नाच्या वेळी जशी तिच्या लग्नाची तयारी सुरू होती तशी तयारी या वेळेस चालू नव्हती. मामला बोलवायला कोणी घराबाहेर पडले नाही, घराला रंगरंगोटी केली नाही. बाई अन बा पण बोलताना ठीक वाटत नाही, मी जवळ येताना पाहून ते दोघे गप्प बसतात. दोघांचा चेहराही दिवसभर टांगलेला असतो. लग्नासारखा आनंद काही दिसत नाही?, तिला काहीतरी गडबड वाटत होती म्हणून एक दिवस तिने बाई बाबांचे बोलणे चोरून ऐकले.
दाजीने बाला धमकी दिली होती की, जर यमुनाचे लग्न त्याच्या सोबत केले नाही, तर तो तिच्या मोठ्या बहिणीला येथे सोडून जाईल. हे ऐकून यमुनेच्या पायाखालची जमीनच सरकली. आता तिला समजले की बाई व बाचा चेहरा का पडलेला असतो. दीदी अजून का आली नाही? मामा घरी का येत नाही? घरात आनंद का नव्हता? हे लग्न कुठे होते? हि तर एक प्रकारची शिक्षाच होती.
आज सोमवार होता. यमुनेच्या लग्नापूर्वीचा शेवटचा सोमवार. जेव्हा ती फळे, फुले, बेलची पाने आणि दूध घेऊन मंदिरात जाऊ लागली तेव्हा बाई यांनी तिला थांबवले. आन म्हणाली “पोरी, हळद लावल्यावर घराबाहेर पडत नसत्यात”
“बाई, मी मंदिरात जात आहे. मंदिरात जाणे चांगले कि वाईट?” यमुनेने विचारले.
“ठीक आहे पोरी जा, पण लवकर परत ये.” असे म्हणत बाई पुन्हा रडू लागली.
योगेश यमुनेला मंदिरात कुठेच दिसला नाही. परंतु तो नक्की येईल हे तिला माहीत होते. प्रथम तिने मनापासून दर्शन घेतले. योगेश अजून आला नव्हता. यमुना इकडे तिकडे नजर फिरवत मंदिरातच बसली. तिच्या सोबत आलेली तिची मैत्रीण पण अस्वथ होती निराशा आणि अस्वस्थता त्या दोघींमध्ये दिसत होती.
तिने मैत्रिणीला विचारले, “तू निरोप पाठवला होतास ना?”
“हो पाठवला होता तर” मैत्रीण घाबरत म्हणाली, यमुनाच्या दुःखाने ती पण अस्वथ होती.
अचानक योगेश दुरून येताना दिसल्यावर यमुनाने जीवात जीव आला योगेश आता अगदी त्याच्या भावासारखाच दिसत होता अगदी दाजींचा जुळा भाऊ वाटत होतो त्याला पाहिल्यानंतर यमुनाने तिच्या मैत्रिणीचा हात घट्ट पकडला. यमुना योगेश बरोबर काही वेळ बोलली तिने सर्व गोष्टी योगेशला सांगितल्या. योगेशने तीला धीर दीला आणि मग ती घरी परतली.
यमुनेचा विवाह आज होणार होता. तिची दीदी शेवटपर्यंत आलीच नाही. मामा आला होता. परंतु सगळ्यांचेच चेहरे जणू काही कोणाच्या तरी श्राद्धात आलया सारखे वाटत होते. कुणी कुणाला काही बोलत नव्हते, कुणी कुणाला काही सांगत नव्हते. यमुनानेची नजर योगेशला शोधत होती पण तो कुठेच दिसत नव्हता.
लग्नानंतर यमुनेला रातोरात निरोप देण्यात आला, माहोल असा होता कि जणू तिचे लग्नच झाले नव्हते, परंतु हातातून काहीतरी पापी कृत्य झाले होते.
सासरच्या घरी पोहोचल्यावर बहिणीने तिची आरती केली. दीदींचा चेहरा हसरा होता, पण तिचे डोळे रडवेले होते. तिच्या घरच्या लाडक्या बहिणीला कोणाच्या आणि कोणत्या पापाची शिक्षा झाली याचे उत्तर कोणाकडेच नव्हते. आरतीनंतर, दीदी तिला फुलांच्या हारांनी सजवलेल्या कोठडीत घेऊन गेली आणि तिच्या दुर्दैवाचा सामना करण्यासाठी तिने यमुनेला एकटे सोडले.
सुमारे दोन तीन तासांनंतर, यमुनेचा दाजी घरी परतला त्याला बराच मार लागला होता तो नशेत असल्यासारखा दिसत होता त्याला पाहून यमुनेच्या बहिणीला धक्काच बसला. त्याने त्याच्या बरोबर घडलेला प्रकार कथन केला त्याला यमुनेच्या घरी कोणी तरी लग्नाआधी त्याला बाथरूममध्ये गेला असताना पकडले व बेशुद्ध केले. तो ज्या वेळेस शुद्धीत आला त्यावेळी तो त्याच्या घराजवळच्या शेतात होता तेथुन तो डायरेक्ट घरी आला होता.
“तुम्ही इथे मग आत यमुने बरोबर कोण आहे” त्याला त्याच्या बायकोने विचारले.
हे ऐकताच तो पळत रूमकडे गेला, दरवाजा बंद असल्यामुळे त्याने खिडकीतून आत डोकावून पहिले, परंतु रूम मधील दृश्य पाहून तो तसाच परतला. कारण यमुना आणि योगेश आपली कामक्रीडा संपवून अर्धनग्न अश्या अवस्थेत एकमेकांच्या मिठीत शांतपणे झोपले होते.
